Selections from Viri Romae Part 7

10.8: Here = 'respect for their oaths (and obligations).' #fides ac iusiurandum# together = 'their own moral sense,' as opposed to the restraints of the law.

10.9: subjunctive of result: H 570 (500, II): M 905: A 319, 1: G 552, 2: B 284.

10.10: #quidem# is concessive, and so = 'to be sure, it is true.'

Hence #quidem . . . sed# = _quamquam . . . sed tamen_.

10.11: Sc. _profuerat_.

10.12: #Morbo exstinctus# (_exstinguo_) means that he died a natural death. We are to feel a contrast here to the miraculous disappearance of Romulus, as described on page 7.

10.13: _sepelio_.

10.14: #duo deinceps reges#: 'two _successive_ kings.' When an adverb like _deinceps_ stands between an adjective and a noun, it has the value of an adjective.

10.15: acc. of extent of time: H 417 (379): M 513: A 256, 2: G 336: B 181. See also p. xvii, D 1.]

#IV. Tullus Hostilius, Romanorum rex tertius# [[stripped text]]

673-641 B.C.

Mortuo Numa Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam Romulo fuit. Eo regnante bellum inter Albanos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Fufetio placuit rem paucorum certamine finiri. Erant apud Romanos trigemini fratres Horatii, tres apud Albanos Curiatii. c.u.m eis agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro. Foedus ictum est ea lege, ut, unde victoria, ibi imperium esset.

Icto foedere trigemini arma capiunt et in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque duo exercitus. Datur signum, infestique armis terni iuvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Ut primo concursu increpuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit. Consertis deinde manibus, statim duo Romani alius super alium exspirantes ceciderunt; tres Albani vulnerati. Ad casum Romanorum conclamavit gaudio exercitus Alba.n.u.s. Romanos iam spes tota deserebat. Unum Horatium tres Curiatii circ.u.msteterant. Forte is integer fuit; sed quia tribus impar erat, ut distraheret hostes, fugam capessivit, singulos per intervalla secuturos esse ratus. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, c.u.m respiciens videt unum e Curiatiis haud procul ab sese abesse. In eum magno impetu redit, et dum Alba.n.u.s exercitus inclamat Curiatiis ut opem ferant fratri, iam Horatius eum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit.

Iam singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alter erat intactus ferro et geminata victoria ferox; alter fessum vulnere, fessum cursu trahebat corpus. Nec illud proelium fuit. Roma.n.u.s exsultans male sustinentem arma Curiatium conficit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt et domum deduc.u.n.t. Princeps ibat Horatius, trium fratrum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis, visoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines solvere coepit. Movet ferocis iuvenis animum comploratio sororis in tanto gaudio publico; itaque stricto gladio transfigit puellam, simul eam verbis increpans: "Abi hinc c.u.m immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic eat, quaec.u.mque Romana lugebit hostem."

Atrox id visum est facinus patribus plebique; quare raptus est in ius Horatius et apud iudices condemnatus. Iam accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclamabat filiam suam iure caesam esse; et iuvenem amplexus spoliaque Curiatiorum ostentans, orabat populum ne se, quem paulo ante c.u.m egregia stirpe conspexissent, orb.u.m liberis faceret. Non tulit populus patris lacrimas iuvenemque absolvit admiratione magis virtutis quam iure causae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater quibusdam sacrificiis peractis transmisit per viam tigillum et filium capite adoperto velut sub iugum misit; quod tigillum _Sororium_ appellatum est.

Non diu pax Albana mansit; nam Mettius Fufetius, dux Albanorum, c.u.m se invidiosum apud cives videret, quod bellum uno paucorum certamine finisset, ut rem corrigeret, Veientes Fidenatesque adversus Romanos concitavit. Ipse, a Tullo in auxilium arcessitus, aciem in collem subduxit, ut fortunam belli exspectaret et sequeretur. Qua re Tullus intellecta magna voce ait suo illud iussu Mettium facere, ut hostes a tergo circ.u.mvenirentur. Quo audito hostes territi et victi sunt. Postero die Mettius c.u.m ad gratulandum Tullo venisset, iussu illius quadrigis religatus et in diversa distractus est. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam diruit et Albanos Romam transire iussit.

Roma interim crevit Albae ruinis; duplicatus est civium numerus; mons Caelius urbi additus et, quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae cepit ibique deinde habitavit. Auctarum virium fiducia elatus bellum Sabinis indixit. Pestilentia insecuta est; nulla tamen ab armis quies dabatur. Credebat enim rex bellicosus salubriora militiae quam domi esse iuvenum corpora, sed ipse quoque diuturno morbo est implicitus. Tunc vero adeo fracti simul c.u.m corpore sunt spiritus illi feroces, ut nulli rei posthac nisi sacris operam daret. Memorant Tullum fulmine ictum c.u.m domo conflagra.s.se. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta.

#IV. Tullus Hostilius, Romanorum rex tertius# [[as printed]]

673-641 B.C.

Mortuo[16] Numa Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo[17] regi dissimilis, sed ferocior etiam Romulo[18] fuit.

[[11]]

Eo regnante[1] bellum inter Albanos et Romanos exortum[2] est.

Ducibus[3] Hostilio et Fufetio placuit rem[4] paucorum certamine[5]

finiri. Erant apud Romanos trigemini fratres Horatii, tres apud {5} Albanos Curiatii. c.u.m[6] eis agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent[7] ferro. Foedus[8] ictum est ea[9] lege, ut, unde[10]

victoria, ibi imperium esset.

Icto foedere trigemini arma capiunt et in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque duo exercitus. Datur {10} signum, infestique[11] armis terni[12] iuvenes, magnorum[13]

exercituum animos gerentes, concurrunt. Ut primo concursu increpuere[14]

arma micantesque fulsere[15] gladii, horror ingens spectantes[16]

perstringit. Consertis[17] deinde manibus, statim duo Romani alius super alium exspirantes ceciderunt[18]; tres Albani vulnerati. Ad[19]

casum Romanorum conclamavit gaudio exercitus Alba.n.u.s. Romanos {16} iam spes tota deserebat. Unum Horatium tres Curiatii circ.u.msteterant.[20] Forte[21] is integer fuit; sed quia tribus impar erat, ut distraheret hostes, fugam capessivit,[22] singulos[23] per intervalla [[12]]

secuturos esse ratus. Iam aliquantum[1] spatii ex eo loco, {20} ubi pugnatum est, aufugerat, c.u.m respiciens videt unum e Curiatiis haud procul ab sese abesse. In[2] eum magno impetu redit, et dum Alba.n.u.s exercitus inclamat[3] Curiatiis ut opem ferant fratri, iam Horatius eum occiderat. Alterum[4] deinde, priusquam[5]

tertius posset[5] consequi, interfecit. {25}

Iam singuli[6] supererant,[7] sed nec spe nec viribus pares.[8]

Alter[9]

erat intactus ferro et geminata victoria ferox[10]; alter fessum[11]

vulnere, fessum cursu trahebat[12] corpus. Nec illud proelium fuit.

Roma.n.u.s exsultans male sustinentem arma Curiatium conficit,[13]

iacentem[14] spoliat. Romani ovantes[15] ac gratulantes Horatium {30} accipiunt et domum[16] deduc.u.n.t. Princeps ibat Horatius, trium fratrum spolia prae se gerens. Cui[17] obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis, visoque[18] super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines[19] solvere coepit.

Movet {34} ferocis iuvenis animum comploratio sororis in tanto gaudio publico; itaque stricto[20] gladio transfigit puellam, simul eam verbis[21]

increpans: {36} "Abi[22] hinc c.u.m immaturo amore ad sponsum, oblita[23]

[[13]]

fratrum, oblita patriae. Sic eat,[1] quaec.u.mque Romana lugebit hostem."

Atrox id visum est facinus[2] patribus[3] plebique; quare raptus {40} est in ius[4] Horatius et apud iudices condemnatus. Iam accesserat lictor[5] iniciebatque[6] laqueum. Tum Horatius ad populum provocavit.

Interea pater Horatii senex proclamabat filiam suam iure caesam[7] esse; et iuvenem amplexus[8] spoliaque Curiatiorum ostentans, orabat populum ne[9] se, quem paulo {45} ante c.u.m egregia stirpe conspexissent,[10] orb.u.m liberis[11] faceret.[9] Non tulit populus patris lacrimas iuvenemque[12] absolvit admiratione[13] magis virtutis quam iure[13] causae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater quibusdam[14] sacrificiis {50} peractis transmisit per viam[15] tigillum et filium capite adoperto velut sub iugum[16] misit; quod tigillum _Sororium_[17] appellatum est.

[Ill.u.s.tration: FASCES]

Non diu pax[18] Albana mansit[19]; nam Mettius {54} Fufetius, dux Albanorum, c.u.m[20] se invidiosum apud cives videret,[20]

[[14]]

quod[1] bellum uno[2] paucorum certamine finisset, ut[3] rem corrigeret, Veientes Fidenatesque adversus Romanos concitavit. Ipse, a Tullo in[4] auxilium arcessitus, aciem in collem subduxit, ut fortunam belli exspectaret et sequeretur. Qua[5] re Tullus intellecta {59} magna voce ait[6] suo illud iussu Mettium facere, ut hostes a tergo circ.u.mvenirentur. Quo audito hostes territi et victi sunt. Postero die Mettius c.u.m ad gratulandum Tullo venisset, iussu illius quadrigis[7] religatus et in[8] diversa distractus[9] est. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam diruit et Albanos Romam transire iussit.[10]

Roma interim crevit[11] Albae ruinis[12]; duplicatus est civium {65} numerus; mons Caelius urbi additus et, quo[13] frequentius habitaretur,[13] eam[14] sedem Tullus regiae cepit ibique deinde habitavit.

Auctarum[15] virium fiducia elatus[16] bellum Sabinis indixit.

Pestilentia [[15]]

insecuta[1] est; nulla tamen ab armis quies dabatur. Credebat enim rex bellicosus[2] salubriora militiae[3] quam domi esse {70} iuvenum[4] corpora, sed ipse quoque[5] diuturno morbo est implicitus.

Tunc vero adeo[6] fracti[7] simul c.u.m corpore sunt spiritus[8]

illi feroces, ut nulli rei posthac nisi sacris operam daret. Memorant Tullum fulmine[9] ictum c.u.m domo conflagra.s.se. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta. {75}

[Footnotes: IV (pages 10-15)

10.16: #Mortuo Numa#: abl. abs. = _post Numae mortem_.

10.17: #proximo regi#: 'his predecessor.' Join with #dissimilis#, which has the same constructions as _similis_ (p. 3, n. 12).

_Proximus_ may mean 'nearest (in the past)' = 'last,' or 'nearest (in the future)' = 'next.' The context must determine the sense.

10.18: abl. of comparison. H 471 (417): M 615: A 247: G 398: B 217.

11.1: #Eo regnante#: 'during his reign.' How does this abl. abs.

differ from those in I, lines 3, 5, 18, 37, and 40? Cf. p. xxii, K 1.

11.2: _exorior_.

11.3: #Ducibus . . . placuit#: 'the leaders agreed that,' etc. The subject of #placuit# is the clause #rem . . . finiri#.

11.4: The meanings of _res_ are extremely varied. Here #rem# may be translated 'dispute,' and so practically = _bellum_ above. For the mood of _finiri_, see p. 6, n. 16.

11.5: The abl. here denotes both the means by which and the manner in which the quarrel was to be ended.

11.6: #c.u.m . . . reges#: 'the kings urge them.' How literally?

11.7: Cf. p. 1, n. 5.

11.8: Cf. p. 6, n. 21.

11.9: #ea lege ut#: 'with the understanding that,' 'with the proviso (#lege#) that.' The clause #ut . . . esset# expresses the purpose which the leaders had in mind in striking the treaty.

11.10: Sc. _fuisset_. #unde# = _qua ex parte_. We would rather say, '_on_ which side.' Latin often thus prefers to view an idea as one of _motion from_ a place where the English views it rather as that of _rest at_ a point. Why?

11.11: #infesti armis#: 'hostile in (respect of) arms,' i.e. 'with hostile arms.'

11.12: 'three on each side.' Why do we give this meaning to the adjective?

11.13: #magnorum . . . gerentes#: 'breathing the spirit of mighty armies.' So we speak of a person as 'a host in himself.'

11.14: #increpuere# describes the sound made by the spears as they struck the shields.

11.15: _fulgeo_.

11.16: = _spectatores_.

11.17: _consero_.

11.18: _cado_.

11.19: #Ad casum#: we say '_at_ the fall,' but the Latin thinks of the shout as rising _against_ (i.e. to greet) the fall.